Terugblik: Klinkende Kennis

Terugblik: Klinkende Kennis

Op 22 april 2022 vond een symposium plaats over de  raakvlakken tussen muziek, wetenschap en technologie. Lezingen, debatten, live muziek en een multimedia-installatie stonden in teken van vragen zoals: Maakt de kosmos muziek voor ons? Kunnen galactische signalen componisten rechtstreeks of onrechtstreeks inspireren? Of kunnen we het componeren evengoed overlaten aan artificieel intelligente machines? Zijn kunst en meer specifiek muzikale expressie verenigbaar met de wetenschappelijke methode? En hoe kan technologie bij dit alles helpen? Of juist niet?

Een korte terugblik.

De Reflectiegroep Kunst, Wetenschap en Technologie zal volgend jaar vijf jaar bestaan. Onder impuls van huidig KVAB-voorzitter Elisabeth Monard werd deze multidisciplinaire werkgroep in 2018 opgericht met als doelstelling het breed verkennen van pistes voor meer wederzijds stimulerende interacties tussen wetenschappers, kunstenaars en technologen, gedreven door nieuwsgierigheid en creativiteit. De werkgroep telt leden uit de vier klassen van de KVAB, uit de Jonge Academie, evenals externen, veelal kunstenaars, en is inmiddels uitgegroeid tot een permanente en erg actieve reflectiegroep.

Het is voor de reflectiegroep een gegeven dat wanneer kunstenaars, wetenschappers en technologen samenwerken, er een groot potentieel voor kruisbestuiving ontstaat, nieuwe inzichten komen naar boven, zowel wetenschappelijk als artistiek.  Hun interactieve wisselwerking kan tot hoogstaande realisaties leiden. En dit kan onder verschillende vormen: inspirerende verwevenheid van Kunst en Wetenschap, Wetenschap en Technologie ten dienste van Kunst, Kunst ten dienste van Wetenschap en Technologie, maatschappelijk relevante interactie van Kunst en Wetenschap

De Reflectiegroep staat in het teken van de symbiose. In het najaar van 2018 en het voorjaar 2019 werden twee ééndagssymposia met bijbehorende tentoonstellingen georganiseerd: het eerste nog algemeen onder de titel ‘Kunst en Wetenschap in Symbiose’, het tweede al meer specifiek ‘leve[n]dekunst’ over (micro)biologie en kunst.

Geen twee zonder drie. In juni 2020 stond een derde symposium gepland ‘Klinkende Kennis, over muziek en wetenschap en technologie, een speelveld met ogenschijnlijk oneindig veel interactiemogelijkheden. Maar de interactie moest even uitgesteld worden – we weten allen helaas waarom. Een uitstel van hopelijk enkele weken, maximum een paar maanden, werd een uitstel van net geen twee jaar. Maar op 22 april 2022 kon het - eindelijk. De deuren van het paleis gingen open voor een van de eerste post-lockdown evenementen van de KVAB. Het werd een uitzonderlijk rijk gestoffeerde dag van presentaties, performances en multimedia-installaties. De verwachtingen waren na twee jaar hooggespannen. En de verwachtingen werden ingelost. Het werd een dag vol stof tot nadenken, van bevlogen uiteenzettingen, sterke impressies, verwondering…

Luc Steels (VUB AI Laboratorium) heeft een parcours waarin Artificiële intelligentie (AI) al vroeg opdook. Hij begon zijn wetenschappelijke loopbaan als linguïst en geraakte geboeid door de mogelijkheid om computers, toen ze eigenlijk nog maar net bestonden, in te zetten om het linguïstisch onderzoek te ondersteunen Bovendien is hij evenzeer geïnteresseerd in alle vormen van artistieke expressie. 

Volgens Luc Steels lijkt het aannemelijk dat artificiële intelligentie muziek kan ‘genereren’. De toepassing van AI in muziek is op de dag van vandaag ongelooflijk tot bloei gekomen. Dit is gebeurd door een zeer intense samenwerking tussen kunstenaars (in dit geval componisten en uitvoerders) en wetenschappers en technologen. De ontwikkelingen op het niveau van hardware, software en het gebruik van AI voor compositie, didactiek, opname en muziekdistributie zijn buitengewoon... Bestaande AI-projecten gaan op verbluffende wijze om met geluid en muzikale structuren, maar voor de mens gaat muziek in de eerste plaats om betekenis. Kan AI ook op de een of andere manier met de betekenis van muziek omgaan en niet alleen de klankvorm of de hiërarchische onderliggende structuur? Dit werpt natuurlijk heel wat vragen op, onder andere: wat is om te beginnen de betekenis (van muziek)? En hoe kan AI in het algemeen met betekenis omgaan?

Peter Swinnen is componist en verbonden aan het Koninklijk Conservatorium. In zijn uiteenzetting illustreerde hij hoe hij gebruikt maakt van AI en een aantal specifieke algoritmen (generatische algoritmes) om muzikale composities te creëren, en in het bijzonder voor zijn vijfde symphonie “Metamorfosen” voor symfonische wind band (o.m. Eb klarinet, Hobo, Engelse hoorn, Fagot, Saxofoon, Euphonium en Tuba). Voor verschillende personages, veelal archetypes, worden muzikale fragmenten gecomponeerd door omzetting van een uitgekiend tekstfragment in muzikale thema’s. Die omzetting verloopt via tussenstappen. De componist komt dan nog tussen om keuzes te maken. Het is dus bij uitstek een proces waarbij de AI de componist kan ondersteunen, eerder dan vervangen.

De Alamire Foundation (KU Leuvens centre of excellence voor het onderzoek en de valorisatie van muziek uit de Lage Landen) stelde bij monde van Bart Demuyt zijn onderzoeksproject Library of Voices voor en bracht een installatie mee die de bezoeker instrumenten aanreikt om dieper binnen te dringen in de structuur van polyfone muziek. De combinatie van cilindrische anamorfosen en gelaagde klank daagt de bezoeker uit zijn perceptie van beeld en klank in vraag te stellen en opnieuw te ‘kalibreren’. In de installatie zingen de vijf vocalisten samen maar zijn ze ieder ook apart te horen en te zien. Net zoals de cilindrische spiegel in de 17de-18de eeuw als object gekoesterd en bewonderd werd in een Wunderkammer, zo wordt DIORAMATIZED #03 van Rudi Knoops door zijn nadrukkelijke vorm zelf een precieus object dat de bezoeker uitdaagt te kiezen tussen verwondering en inspectie.

 

Onderzoekers van het Orpheus instituut belichtten de systemische en creatieve verbindingen tussen artistieke praktijk en wetenschap zoals zij zich voordoen binnen het Artistiek Onderzoek.  Bijzondere aandacht gaat naar de relatie tussen vernieuwende (artistieke) en bestaande (wetenschappelijke) onderzoeksmethodes en naar de rol van inter- en transdisciplinariteit. Peter Dejans, Jonathan Impett, Paolo de Assis, Tom Beghin, Bruno Forment, Juan Parra Cancino en Joost Vanmaele illustreerden elk een stuk van het verhaal of een aspect van de onderzoekspraktijk. Zo kunnen onderzoekers door het onderzoeken van historische piano’s uit Beethoven’s tijd met nogal wat waarschijnlijkheid aanvoeren dat evoluties in de mechanieken van de instrumenten sterke invloed hebben op de compositie van werken; bijvoorbeeld Beethoven verwerkte bepaalde motieven in zijn werk omdat die op een nieuw soort piano zeer bijzonder goed ‘werkten’. Een andere onderzoekspraktijk is bijvoorbeeld om een bestaand werk te herwerken, of zelfs herschrijven voor andere ensembles of instrumenten. Ook dat geeft aanleiding tot onvermoede nieuwe inzichten in die bestaande composities. Hun verhaal werd ondersteund door muzikale video’s en live uitvoering.

Katrien Kolenberg (Sterrenkundige, KU Leuven) en Jan Van Landeghem (componist) vonden mekaar in het thema ‘kosmos en muziek’. Katrien Kolenberg bracht een tot de verbeelding sprekend verhaal over de kosmos en de hemellichamen, vanuit een onverwachte hoek. Zoals een beeld soms meer zegt dan duizend woorden, zo zegt een melodie soms nog duizend keer meer dan duizend beelden. Katrien Kolenberg zet de lichtsignalen die ons bereiken van diep uit de kosmos om in geluidssignalen. Doordat de hemellichamen bewegen, is de lichtintensiteit die ons bereikt niet constant, maar vertoont typisch een periodisch signaal. Omzetting van die signalen naar een hoorbare geluidsgolf laat ons toe om met verschillende hemellichamen een klank te associëren.

Jan Van Landeghem wordt als componist geïnspireerd door kosmische signalen. Hij legde uit hoe zijn polysystematiek als compositiemethode werkt. Hij lichtte uitvoerig toe hoe ook polyritmiek uit niet-Westerse muzikale culturen hem inspireerden om zijn 3de pianotrio te componeren. Dit werk werd als apotheose briljant live uitgevoerd door het Trio Landini met Jenny Spanoghe op viool, Geert de Bièvre op cello en Paul Hermsen op piano.

Er werd afgesloten met een debat dat, net als de rest van de dag, in goede banen geleid werd door Jan Hautekiet.

Klinkende Kennis en de beide andere eerdere symposia kregen grote aandacht in een Standpunt van de Academie, gepubliceerd in 2021. Het Standpunt brengt een overzicht van de werkzaamheden en inzichten van de reflectiegroep en bevat een breed geschakeerde collage van bijdragen van duo’s van kunstenaars en wetenschappers zoals ze die brachten tijdens de symposia. Het geheel werd afgerond met een hoofdstuk over het beleid inzake kunst en wetenschap aan de verschillende Vlaamse academische associaties, inclusief een aantal vaststellingen en aanbevelingen ondermeer voor de overheid. Het Standpunt werd publiek voorgesteld op 30 november 2021, gevolgd door twee boeiende relevante lezingen en een geanimeerd debat.

Eventfoto's: Kris Brossé