De brieven van Barbara Baert

Barbara Baerts brieven vormen een variant op ‘de kunstenaarsbrief’ zoals we die kennen van Vincent van Gogh, of van Paul Auster en J.M. Coetzee als corresponderende auteurs. In REKTO:VERSO komen echter niet de kunstenaars zelf aan het woord, maar worden zij aangesproken. Daarbij is het niet de bedoeling dat zij antwoorden. Het briefgenre construeert hier een relatie van intimiteit met de kunstenaar, waarbij de lezer over de schouder van de briefschrijver mag meekijken.

Intimiteit is ook waar het in de kunst zelf om gaat. Meermaals vormt het moment waarop een kunstwerk iemand raakt het vertrekpunt van de brief. Een vrouw loopt een museum binnen en wordt getroffen door een Egyptisch beeldje. Een romanpersonage daalt af in een archeologisch museum en wordt aangestaard door Venus. Een meisje wandelt een grot binnen en ontdekt, hoog boven haar, een reeks geschilderde bizons. Kunst is wezenlijk een relatie, want zonder kijker of lezer bestaat het kunstwerk niet. Of, zoals Barbara Baert het zelf zegt met een citaat: “Art is born in the world of the Between” (S. Husvedt). 

Maar naast een relatie is kunst ook een ruimte. Niet de ruimte van het museum waar een bezoeker een doek ziet hangen. Wel de denkbeeldige ruimte waarin de blik van een kijker die van de afgebeelde persoon kruist. Want hoe anders kunnen kijker en geportretteerde elkaar écht aankijken, over de grenzen van ruimte en tijd heen? Alleen in een andere dimensie is zoiets mogelijk. Die andere dimensie, die ‘third space’ (Hamid Naficy), roept Barbara Baert op. 

Ze doet dit door een sterke combinatie van eruditie en poëtische zeggingskracht. In feite kaderen deze brieven in de traditie van ekfrasis: een literair genre dat de virtuositeit van taal gebruikt om het onzegbare van een kunstwerk op te roepen. Met kennis en elegantie leidt de briefschrijfster ons van het ene kunstwerk naar het andere, of laat zij ons oog dwalen over telkens weer een ander deel van hetzelfde doek. Tekst en beeld vullen elkaar daarbij naadloos aan. Ook de tekstuele ruimte zelf wordt multimediaal, met soms visuele elementen (zwarte balken voor gecensureerde gedachten), dan weer akoestische (pauzes en stiltes). Het lijkt wel of we in een conversationele ruimte zitten, waarbij ook het kunstwerk zelf meespreekt over bredere thema’s als liefde, erotiek, tijd en taal.

Dat het kunstwerk hier niet herleid wordt tot object van conversatie, maar als gelijkwaardige mag deelnemen weerspiegelt een diepere, dialogische visie op kunst en haar relatie tot wetenschap. Barbara Baert bevindt zich hierbij in het goede gezelschap van de Britse filosoof Michael Oakeshott, die in ‘The Voice of Poetry in the Conversation of Mankind’(1962) een soortgelijke visie verdedigt. Maar een ding is zeggen dat kunst en wetenschap elkaars gelijken zijn. Een ander ding is het gesprek tussen hen echt op gang brengen. Voor dit laatste moeten we bij Barbara Baerts brieven zijn. En dat maakt ze uniek. 

Uniek is ook de keuze om zich in acht van de negen brieven tot een vrouw te richten. Samen met enkele rake uitspraken over paternalistische reflexen in de kunst- en academische wereld vormt deze basiskeuze een sterk statement. De sterkte ervan schuilt echter vooral in het feit dat Barbara Baert deze keuze niet thematiseert. Machtsverhoudingen doorbreek je niet alleen met protest, maar ook door er stilzwijgend andere evidenties tegenover te plaatsen. 

De brieven

Geachte Mevrouw Hustvedt, beste Siri

Geachte Mevrouw Gornick, beste Vivian

Geachte Mevrouw van Leeuwen, beste Joke

Geachte mevrouw Seitun, beste Stella

Beste Mevrouw Van Kerckhoven, Lieve Anne-Mie

Geachte Mevrouw Sanz de Sautuola, beste María

Geachte heer Verhelst, beste Peter

Geachte mevrouw De Biasio, beste Melanie

Geachte mevrouw Jaeggy, beste Fleur

Geachte heer Vesaas, beste Tarjei