(On)opgemerkt: De Leeuwenpoorten

In deze bijdrage willen we nagaan wanneer de balustrades en de leeuwenpoorten van de refuges van de abdijen van Park en van Grimbergen werden gerealiseerd. Dat is namelijk van zeer groot belang, omdat de gebeeldhouwde leeuwen talloze malen worden toegeschreven aan Félix Bouré, een Brusselse beeldhouwer, die zich specialiseerde in het beeldhouwen van leeuwen, geboren in Brussel op 18 juli 1831 en vrij jong overleden in Elsene op 8 april 1883. Dat de leeuwen aan het Academiënpaleis en bij het Hotel Errera door Bouré zouden zijn gemaakt is te vinden op vele sites op het internet, meer bepaald op Wikipedia in het lemma over het Academiënpaleis in het Nederlands, alsook in de lemma's over Bouré zelf, in het Frans, het Engels en het Nederlands. Daarnaast zijn er nog andere publicaties en internetsites die Bouré vermelden als de beeldhouwer van deze leeuwen. De publicatie waarop zij steunen heeft dan ook een zeer degelijke reputatie, met name de Nouvelle Biographie Nationale dl. 6, 2001, waarin op p. 52-53 de biographie van Bouré verscheen van de hand van Jacques van Lennep. We citeren daaruit het volgende: “L'artiste [Félix Bouré] signa encore d'autres lions pour les pilastres de l'enceinte du Palais ducal (1872), pour la balustrade de l'Hôtel Errera à Bruxelles, ainsi que pour l'entrée du Palais de Justice de Charleroi (1882)”. Van Lennep geeft geen bron aan voor de toeschrijving, maar hij dateert de leeuwen wel in het jaar 1872, niettegenstaande ze niet gesigneerd zijn noch gedateerd.

Wij vragen ons af waarop die identificatie en die datering dan wel gebaseerd zijn, want de leeuwenpoorten zijn iconografisch al veel eerder afgebeeld. Dat toonden we reeds enkele jaren geleden aan in de Academieberichten jg. 29 nr. 70, 2018-2019, p. 18, en we falsifieerden de stelling dat Bouré de leeuwen zou hebben gemaakt, zowel op chronologische als op stilistische gronden, met als basis een ets van de refuge van de abdij van Park, gedateerd op ca. 1779, waarop de leeuwenpoort van het Paleis der Academiën is afgebeeld, en een aantal andere afbeeldingen ervan tussen ca. 1781, ca. 1829 en ca. 1840, data waarop het onmogelijk kan geacht worden dat Félix Bouré de acht leeuwen heeft gebeeldhouwd, omdat hij op de datum van die prenten ofwel nog niet geboren was, of de leeftijd van 10 jaar nog niet overschreden had. Sommigen achtten onze motivatie toen als onvoldoende breed onderbouwd. De leeuwen op de afbeelding van 1779 werden als te vaag beschouwd. Ze zouden kunnen vervangen zijn door nieuwere exemplaren. Intussen vonden we meer iconografisch materiaal waaruit blijkt dat de balustrades en de leeuwenpoorten in een eenzelfde bouwfase ontstonden tussen 1776 en ca. 1778.

De heraanleg van het park van Brussel na de brand van het paleis van de hertogen van Brabant in de nacht van 3 op 4 februari 1731 wordt algemeen nogal vaag gedateerd omstreeks 1775. Over die heraanleg is in het Brusselse Stadsarchief een belangrijke patentbrief van keizerin Maria Theresia bewaard de dato 20 juli 1776 (origineel, 4 perkamenten vellen, zegel verdwenen, SAB, Historisch Archief, nr. 1031). Een transcriptie ervan werd uitgegeven in Leven in de Koninklijke Wijk, 1800-2000. Van Coudenberg naar Kunstberg, Brussel, 2014, p. 9-16. Het is een uiterst interessante bron die tot in detail de werken beschrijft, die ook met grote snelheid moeten worden uitgevoerd (cf. zinsneden als “om deze verbinding sneller aan te leggen” e.d.). Ook de nivelleringen die daarvoor nodig zijn en het storten van grond om “de dijk” aan te leggen, die de Koningstraat moet worden, staan nauwkeurig beschreven. Deze tekst gaat in de tijd vooraf aan het plan van architect Joachim Zinner van het heraangelegde Warandepark, gepubliceerd door L. Danckaert, Brussel. Vijf eeuwen cartografie, Tielt, 1989, p. 84-85 en in het kort besproken op p. 69 en 72. Zinners plan is niet gedateerd, maar kan in de tijd gesitueerd worden na de geciteerde patentbrief van 20 juli 1776 en vóór een panoramisch schilderij van het heraangelegde Warandepark gezien vanaf de Wetstraat in de richting van het latere Koninklijk Paleis, gemaakt door François Lorent ca. 1778-1780 dat bewaard wordt door de Brusselse Musea in het Broodhuis.

De legende bij het plan van Zinner is voor de aanleg van de refuges van de abdijen van Park en Grimbergen en de balustrades bijzonder belangrijk. Onder nr. 17 wordt het huidige Hotel Errera beschreven: “Batiment que L'abbaÿe de Grimberg' execute actuellement” en onder nr. 16: “Balustrade executee par L'abbaÿe de Grimberg”. Onder nummer 40 lezen we: “Batiment que fait L'abbaÿe de Parcq”, en onder nummer 39: “Balustrade faite partie par prevot et partie par L'abbaye de Parcq”. 

De balustrades van de abdijen van Park en Grimbergen waren dus al afgewerkt bij het opmaken van het plan van Zinner en dateren dus uit 1776-1780 en zijn daarom ook te zien op het panorama van François Lorent in 1778 in de verte, met het uitzicht zoals ze er nu nog altijd staan. De toestand zoals weergegeven op de afbeelding van 1779 is dus correct, maar de refuge van de abdij van Park werd rond 1820 afgebroken, die van Grimbergen niet. Op de ets van ca. 1779 zijn de leeuwen maar vaag afgebeeld, maar we kunnen de gelijkaardige toestand van de leeuwen op de poorten bevestigen met een ets van eind 18de eeuw (misschien begin 19de eeuw?) uit de collectie F. Samin, gepubliceerd in Leven in de Koninklijke Wijk, 1800-2000, p. 24 met daarop de Leeuwenpoort en de balustrade van de abdij van Grimbergen, exact in de toestand zoals die er nu nog staan met de leeuwen in de houding en met de sokkel zoals we die nu nog kunnen aanschouwen.

Bij het bezoek van koningin Victoria aan Brussel in september 1843 maakte de Britse schilder een aantal aquarellen, onder meer van het toenmalige Paleizenplein, en ook daarop is de Leeuwenpoort van het Paleis der Academiën afgebeeld met de leeuwen in de positie zoals we die nu nog kunnen zien. De leeuwenbeelden aan weerszijden van het Warandepark dateren dus wel degelijk van ca. 1776-1780 en kunnen onmogelijk worden toegeschreven aan Félix Bouré, die pas geboren werd in 1831. Heeft Van Lennep of de auteur van de bron waarop hij zich baseert dan iets verzonnen i.v.m. Bouré en de leeuwen aan de Warande in 1872? Niet noodzakelijk. Het jaar 1872 is het ogenblik waarop werd begonnen met de werken aan het Paleis van de Kroonprins der Nederlanden om dat aan te passen aan de noden van de twee Academiën, die er uiteindelijk vanaf 1876 hun intrek zouden nemen. Misschien werd Bouré bij het begin van die werken wel gevraagd om de staat van de gebeeldhouwde leeuwen te beoordelen na een eeuw in regen en wind te hebben gestaan en werd zijn inbreng daardoor opgenomen in het dossier van 1872. Zoiets is natuurlijk gissen, maar de leeuwen op de vier poorten aan de Warande zijn er blijkens een brede iconografische documentatie aanwezig sinds ca. 1776-1780.